'Je mag de boodschap van God niet verdonkeremanen'
Interview met dr. R. de Blois over de Herziene Statenvertaling
In december vorig jaar verscheen de tweede deeluitgave van de Herziene Statenvertaling. Het hele Nieuwe Testament en vier boeken van het Oude Testament. Binnen drie weken waren er meer dan 5.500 exemplaren verkocht. Er zal snel een herdruk moeten komen, want de Herziene Statenvertaling is een groot succes. 'Het gaat boven verwachting goed.'
In Reeuwijk spreek ik met dr. R. de Blois, adviseur van het project, over de Herziene Statenvertaling (HSV). Ongeveer vijf jaar geleden werd het project gestart ter herziening van de Statenvertaling. Er bleek nog steeds een behoefte te bestaan om de Statenvertaling te herzien. 'In de jaren zeventig hebben we de Tukker-bijbel gehad. Dat was een poging om te komen tot een herziening van de Statenvertaling. Deze is eigenlijk jammerlijk mislukt omdat men niet het mandaat had om daadwerkelijk iets aan de oude tekst te veranderen. Wijzigingen mochten alleen worden aangebracht bij unanimiteit in het comite. Hierdoor zijn er alleen hele kleine veranderingen aangebracht.
'Er was dus nog steeds een behoefte om de Statenvertaling te herzien. Eigenlijk kwam het idee vanuit de Gereformeerde Bond in de Nederlands Hervormde Kerk zoals die destijds nog heette. Men heeft eerst een afwachtende houding aangenomen ten opzichte van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV). Die viel een beetje tegen, waarop men een comite in het leven riep tot herziening van de Statenvertaling.'
Het comite kreeg een interkerkelijk karakter. 'Namens de Christelijk Gereformeerde Kerk namen er officieel afgevaardigden zitting in het comite. Daarnaast waren er vanuit de Gereformeerde Gemeenten een aantal mensen die dit op persoonlijke titel deden. Die hebben zich tot doel gesteld om de Statenvertaling te herzien op een manier die een stuk verder gaat dan de commissie-Tukker destijds heeft gedaan.'
Statenvertaling
Over de vraag of de Statenvertaling niet meer voldoet, is hij tamelijk uitgesproken. 'Ja, ik denk dat je wel kunt zeggen dat de Statenvertaling niet meer voldoet. In de Gereformeerde Gemeente heb ik gezien hoeveel moeite jonge mensen hebben met het lezen en begrijpen van de bijbel. Overigens niet alleen jonge mensen, maar ook ouderen. Vaak hebben mensen een idee van de betekenis van bekende klanken uit de bijbel terwijl deze in werkelijkheid iets heel anders betekenen dan je op het eerste gezicht zou zeggen.
'De statenvertalers waren geleerden die heel veel kennis hadden van de grondtalen. Het waren godvrezende mensen. Met de kennis die hen toen ter beschikking stond, hebben ze fantastisch werk gedaan. Maar nu zijn we vierhonderd jaar verder en is er heel wat gebeurd op allerlei gebied. Zo is in de eerste plaats de taal veranderd. Heel veel woorden zijn verdwenen of hebben een andere betekenis gekregen. Bijvoorbeeld het woord 'slecht'. Dat betekent tegenwoordig helemaal niet slecht, maar eenvoudig of simpel. Wanneer je de woordenlijst uit de GBS-bijbel bekijkt, schrik je soms zelf van de grote verschillen in betekenis tussen woorden van toen en tegenwoordig.
'Verder is ook de kennis van de grondtalen enorm toegenomen. Met name de archeologie heeft hierin een grote rol gespeeld. Er zijn opgravingen gedaan, inscripties gevonden en er zijn soms complete bijbels ontdekt. Ook zijn er andere talen gevonden waarvan men het bestaan niet eens vermoedde. Deze talen, die sterk verwant zijn aan het Hebreeuws, laten weer nieuw licht schijnen over de betekenis van bepaalde woorden. Van een aantal voorwerpen uit de bijbel weten we nu beter wat ze voorstellen en hoe ze eruit hebben gezien. Op grond van dit alles kun je alleen maar zeggen dat, als de statenvertalers nu hadden geleefd, ze op heel veel punten een ander besluit genomen hadden.'
Nieuwe Bijbelvertaling
Waarom een herziening van de Statenvertaling als er in 2004 een Nieuwe Bijbelvertaling is verschenen, zo zou je jezelf kunnen afvragen. Veel mensen uit de gereformeerde gezindte zijn immers overgestapt op de NBV. Toch ligt dat volgens De Blois genuanceerder. 'In de gereformeerde gezindte moet je altijd heel voorzichtig te werk gaan. Het is een bonte schakering van verschillende groepen die allemaal een eigen interesse hebben. Bepaalde zaken liggen verschrikkelijk gevoelig. Er zijn mensen die helemaal verknocht zijn aan de Statenvertaling. Ze zijn er mee opgegroeid, lezen hem al hun hele leven. Teksten hebben een kleur gekregen die voor velen heel belangrijk is. Dat is op zich positief.
'Aan de andere kant zijn er ook mensen die bang zijn voor verandering. Alles wat anders klinkt is niet meer vertrouwd. Zelfs bij de HSV zie je dat mensen nu al afhaken omdat het niet meer klinkt zoals zij dat gewend zijn. Het is dan een hele stap om over te gaan op een compleet nieuwe bijbelvertaling. Verder speelt ook een rol dat het woord 'Statenvertaling' behouden blijft. Het maakt de HSV meer aanvaardbaar. Tot slot is er ook een stukje wantrouwen ten opzichte van wat van buiten de gereformeerde gezindte komt. Deels is dat terecht, deels is dat onterecht.'
Interpretatie
Met de HSV komt de zoveelste Nederlandse vertaling van de bijbel op de markt. Hij onderscheidt zich van andere vertalingen doordat de Statenvertaling leidraad is. 'In alle opzichten is de Statenvertaling en de interpretatie van de Statenvertaling leidraad.' Dit komt vooral tot uiting in de uitleg van teksten. 'Natuurlijk ligt ook de grondtekst opengeslagen naast de Statenvertaling. Toch wordt zoveel als mogelijk de interpretatie van de Statenvertaling gevolgd. Zijn er bijvoorbeeld twee of drie mogelijkheden dan houden wij de keuze van de statenvertalers aan, tenzij aantoonbaar is dat deze keuze fout is. Wei passen we de tekst aan de eisen van het Nederlands aan.
Bij het project wordt gewerkt met dezelfde vertaalprincipes als bij de statenvertaling. Net als de statenvertalers deden, wordt er niet geprobeerd om een zo letterlijk mogelijke vertaling te krijgen zoals de Naardense bijbel. Er is goed gekeken naar de mogelijkheden die het Nederlands bood. Ze wilden echter ook weer niet zo ver gaan als Luther, die een hele dynamische vertaling maakte en zich bij alles afvroeg hoe de mensen op straat de dingen tegen elkaar zeggen.
In de tweede plaats zijn de statenvertalers tamelijk concordant geweest. 'Ze hebben steeds geprobeerd om hetzelfde grondwoord zoveel mogelijk op dezelfde manier te vertalen. Zoveel mogelijk, dus niet tot in alle extremen toe. Het waren hele redelijke en nuchtere mensen.' Ook de HSV probeert aan deze twee principes vast te houden. Daarnaast wordt er met dezelfde grondtekst gewerkt als de statenvertalers hebben gedaan. 'Dat is met name voor het Nieuwe Testament een belangrijk gegeven. Er zijn verschillende nieuwe versies van het Griekse Nieuwe Testament gevonden die op bepaalde punten behoorlijk afwijken.'
Het is ook een van de verschillen met de vertaling van 1951. Daarin is wel de kritische tekst gebruikt. 'Dat doen wij bewust niet. Als je de Statenvertaling herziet is het belangrijk dat je met alle verschillen dezelfde tekst blijft volgen.'
Slordigheidjes
Er zullen verschillen worden aangetroffen tussen de Statenvertaling en de HSV. De Blois pakt zijn laptop erbij en opent een scherm met daarin zes vensters en evenzoveel talen en vertalingen. 'Ja, er zitten slordigheidjes in de Statenvertaling. Neem nu Genesis 47 vers 11. Daar staat in de Statenvertaling: "En Jozef bestelde voor Jacob en zijn broederen woningen." In het Hebreeuws staat daar echter: "Zijn vader en zijn broers."
'Er zijn ook dingen waarvan we nu weten dat het er gewoon anders staat. Psalm 22 vers 22 is een heel bekend voorbeeld. In de Statenvertaling staat daar: "Verlos mij uit des leeuwen muil; en verhoor mij van de hoornen der eenhoornen." Allereerst moet worden opgemerkt dat de eenhoorn een dier is dat helemaal niet heeft bestaan, maar alleen in mythen en sprookjes voorkomt. De statenvertalers hebben wellicht gedacht dat de eenhoorn ooit wel bestaan zou hebben. Het gaat echter om een wilde os. Daarnaast staat er in het Hebreeuws helemaal geen gebiedende wijs. Er staat eigenlijk: "U hebt mij verhoord." Er komt een wending in de tekst. De werkwoordsvorm is in de Statenvertaling geharmoniseerd met de rest van de psalm, terwijl dat niet terecht is.'
De Blois noemt een aantal teksten waar het werk van de HSV duidelijk zichtbaar is. Genesis 6 vers 12 luidt in de Statenvertaling: "Toen zag God de aarde, en ziet, zij was verdorven; want al het vlees had zijn weg verdorven op de aarde." In de HSV staat nu: "Toen zag God de aarde, en zie, zij was verdorven; want alle schepselen hadden een verdorven levenswandel op de aarde." 'Hier is duidelijk dat 'vlees' slaat op alle mensen. We hebben er wel een voetnoot bij geplaatst omdat je niet altijd om het woord 'vlees' heen kunt. Vooral in het Nieuwe Testament kom je vaak de combinatie 'geest en vlees' tegen. Sommige vertalers vertalen het woord 'vlees' weg, maar dat ligt theologisch nogal moeilijk.
'Een ander voorbeeld is Mattheus 7 vers 24. Daar staat in de Statenvertaling: "Een iegelijk dan, die deze Mijn woorden hoort en dezelve doet, dien zal Ik vergelijken bij een voorzichtig man, die zijn huis op een steenrots gebouwd heeft." Ik weet niet welke tekst de statenvertalers voor zich hadden, maar in mijn tekst staat in plaats van 'een steenrots', 'de steenrots'. Er zijn geen manuscripten die dit anders weergeven. Je ziet dat er nu heel duidelijk naar Christus wordt verwezen. Het is niet zomaar een rots, maar Christus is de rots.'
Aan handen en voeten gebonden
Andere woorden waarvan je verwacht dat ze ook worden gewijzigd, blijven staan. Zo komen de woorden 'goedertierenheid' en 'Zaligmaker' net als in de Statenvertaling terug in de HSV. De Blois had dit graag anders gezien. 'Eigenlijk is het woord 'goedertierenheid' een woord waar ik vanaf zou willen. Veel mensen zien het als een soort goedheid. Dit is echter niet de betekenis. Het heeft wel te maken met goedheid, maar herbergt altijd een verplichting in zich. Je moet dan denken aan de man-vrouw of vader-zoon relatie. De verplichting die door deze relatie ontstaat, is de goedertierenheid. Eigenlijk zou er met 'trouw' of 'verbondstrouw' moeten worden vertaald. Probleem is dat het woord 'trouw' al wordt gebruikt voor een ander grondwoord. Andere mogelijkheden zijn 'loyaliteit' of 'solidariteit'. Dat zijn weer beladen begrippen. Toch zal ik als eerste toegeven dat 'goedertierenheid' een slechte keuze is.
'Ten diepste is ook het woord 'Zaligmaker' een ongelukkige keuze. In de grondtekst staat gewoon 'Redder'. Niets meer en niets minder. In het Engels is dat nooit een probleem geweest. 'To save' en 'Saviour' zijn algemeen geaccepteerde vertalingen. In het Nederlands is er echter voor de Lutherse variant, 'selig machen', gekozen. Zou je kiezen voor 'Redder' dan hoor ik al de kritiek: "Zie je wel, zalig maken en redden zijn niet hetzelfde hoor. Je kunt wel gered worden door iemand, maar daarmee ben je nog niet zalig." Dan betrekt men heel direct het woord 'Zaligmaker' op het geluk dat voor Gods kinderen is weggelegd. Hier is ook terecht kritiek opgekomen van bijvoorbeeld Ouweneel. Maar zou je het wel veranderen dan zullen er veel lezers afhaken, dat weet ik zeker. Soms zit je met twee handen gebonden.'
Kritiek
Natuurlijk is er ook kritiek. Op de website
http://www.herzienestatenvertaling.nl kunnen mensen reageren en kritiek geven. Over het algemeen zijn dat zeer positieve reacties. Vaak gaan deze wel gepaard met een suggestie voor een andere vertaling of wijziging. Veel van deze mensen krijgen ook een persoonlijke reactie terug. Ondanks het feit dat de Gereformeerde Gemeenten zich niet voor de herziening hebben uitgesproken, krijgt hij toch veel positieve reactie vanuit die hoek.
'Veel mensen vinden het fijn wat wij doen. Nee, ik zie hem nog niet op de kansel liggen. Daar heb ik geen illusies over. Dat zal de komende vijfentwintig jaar niet gebeuren. Ik betreur het zeer. We moeten afwachten wat er op de Synode in september gebeurt. Er ligt een voorstel tot volledige afwijzing van de HSV, afkomstig uit het oosten van het land.'
Ook de Gereformeerde Bijbelstichting (GBS) doet een duit in het zakje. 'Het grootste probleem is de toon waarmee de kritiek wordt gegeven. Kritiek is helemaal geen probleem. We proberen ook zoveel mogelijk de dialoog aan te gaan en waar dat kan gehoor te geven aan de kritiek. Het is soms alleen de toon die de muziek maakt.' De Blois laat zich hierdoor echter niet uit het veld slaan. 'We weten gewoon dat het goed gaat en dat men in de gezinnen blij is. Ik doe het niet voor mezelf, maar voor mijn eigen kerkelijke achterban. Ik wil dat mensen verder worden geholpen, dat ze de bijbel kunnen lezen en begrijpen.'
Woekeren
'Zelf heb ik er veel van geleerd. Vooral mijn kennis van het Nieuwe Testament is toegenomen omdat ik mij altijd op het Oude Testament heb gericht. Het is mooi wanneer bijbelgedeeltes op een andere manier weer voor je gaan leven. Soms alleen al door het feit dat bepaalde dingen anders worden gezegd.
Ze zeggen wel eens dat verandering van spijs doet eten. Dat geldt denk ik ook voor het bijbellezen. Temeer nog omdat op deze manier de bijbel een stuk toegankelijker wordt voor mensen. Het is toch eigenlijk schandalig dat mensen het woord van God voor zich hebben, maar het ten diepste niet verstaan. Het doet me bijna denken aan de tijd van voor de Reformatie, waar je afhankelijk was van de interpretatie die de geestelijke aan het bijbelgedeelte gaf.' Eind 2009 is deadline die de groep zichzelf heeft opgelegd. Het vraagt nog een flinke inspanning van de medewerkers. Alles gebeurt in de vrije tijd. Dit is voor De Blois geen probleem. 'Ik zeg altijd, de Heere heeft het woord aan Zijn kerk gegeven. De kerk heeft de verantwoordelijkheid om daarmee te woekeren als een rentmeester. Een van de taken die de kerk heeft, is het woord zo helder mogelijk in de eigen taal aan mensen door te geven. Je mag de boodschap van God niet verdonkeremanen door er een sluier overheen te leggen. Ik zie daar voor mezelf een taak weggelegd. Ik ben blij dat ik daar een kleine bijdrage aan kan leveren.'