Nou vooruit dan. Overigens, als je abonnee bent van RD dan kun je het ook zelf lezen op de websiteTiberius schreef:Scan even in; dan kunnen wij meelezen.freek schreef:Er staat een mooi interview in Terdege met Klaas van der Zwaag over Augustinus.Erasmiaan schreef:Augustinus heeft wel eens gezegd: "ik wilde wel dat ik Paulus nog eens kon horen preken."
De modernste kerkvader
De lijst met door hem geraadpleegde literatuur beslaat tientallen pagina’s. Dat weerhield dr. Klaas van der Zwaag er niet van aan de Augustinusbibliotheek een nieuw boek toe te voegen. Geschreven vanuit een gereformeerd standpunt. „De late, anti-pelagiaanse Augustinus is voor mij de ware.”
De vroege kerk staat weer volop in de belangstelling. Dr. Klaas van der Zwaag, auteur van het eind deze maand verschijnende ‘Augustinus, de kerkvader van het westen’, verklaart het patristisch reveil vooral uit de behoefte aan herbronning.
„De kerkvaders waren direct betrokken bij de eerste dogmavorming en hebben het bijbelse erfgoed apologetisch ingebracht in de Griekse cultuur. De vroege kerk was een minderheid in een heidense omgeving. Wat dat betreft zijn er parallellen met de huidige situatie van de kerk in West-Europa. Een derde element dat meespeelt, is een bepaald heimwee naar een christelijke kerk die nog ongedeeld was. De katholieke kerk. Daarbinnen is de invloed van Augustinus geweldig groot geweest.”
Waardoor bent u door hem geraakt?
„Ik was zestien jaar toen ik zijn ‘Confessiones’ kocht, bij boekhandel Van Horssen in Barneveld. De wijze waarop Augustinus zijn zoektocht naar ervaren waarheid beschrijft, greep me enorm aan. Hij is wel ‘de eerste moderne mens’ genoemd, vanwege zijn ontleden van zichzelf.”
Wat voegt uw boek toe aan de bestaande werken over Augustinus?
„Tijdens mijn studie filosofie en theologie kwam Augustinus uitgebreid aan de orde. Dat heeft in 1993 geleid tot het schrijven van een boek over hem. Door de opkomende interesse voor de kerkvaders in het algemeen en Augustinus in het bijzonder heb ik besloten dat volledig te herschrijven en fors uit te breiden. De laatste vijftien jaar zijn tal van geschriften van Augustinus in het Nederlands vertaald en honderden studies over zijn persoon en werk gepubliceerd. Ik heb de belangrijkste daarvan gelezen en de essentie verwerkt in mijn boek, dat nu het karakter van een handboek over Augustinus heeft. Geschreven vanuit gereformeerd oogpunt.
Je zou het kunnen zien als de opvolger van Sizoo’s studie ‘Augustinus: leven en werken’, waarbij ik breed aandacht besteed aan de genadeleer van Augustinus. De late, anti-pelagiaanse Augustinus is voor mij de ware. Hij is steeds meer geworteld geraakt in de genadeleer.”
In de geschriften die hij kort na zijn bekering schreef, put hij nog veel meer uit de Griekse filosofie dan uit de Bijbel. Hoe duidt u dat?
„Je moet daarin de levensgang van Augustinus verdisconteren. Eerst stelde hij zich, onder invloed van het manicheïsme, God als materieel en lichamelijk voor. Het boek Hortensius van Cicero opende zijn ogen voor het feit dat God een geestelijk wezen is. Vanuit het neo-platonistische denken zag Hij Jezus nu vooral als voorbeeld van onsterfelijke wijsheid en het christendom als de ware filosofie.
Na verloop van tijd liep hij ook met de platonisten vast. Hij ontdekte dat het probleem van de mens niet zozeer in zijn gebrek aan inzicht ligt, maar in zijn verzet tegen de genade. Voor de manicheeërs, waartoe Augustinus zelf een periode had behoord, was zonde een onafhankelijke, kosmische macht. Nu ging hij inzien dat het kwaad niet buiten, maar in de mens ligt. Zijn wil is verkeerd, en moet omgebogen worden. Dat heeft hij zelf zeer existentieel ervaren. ‘Ik wilde wel, maar ik wilde nu nog niet. Ik talmde, ik talmde...’ Augustinus is overigens niet helemaal losgekomen van het platonistische denkklimaat. Hij heeft de Griekse filosofie ook nooit verworpen, maar gekerstend.”
Hoe beoordeelt u zijn visie op het huwelijk?
„Ik heb hem op dat punt in bescherming genomen, al deel ik niet zijn opvatting dat onthouding beter is dan het huwelijk. Centraal staat voor Augustinus dat het lichaam als schepping van God goed is. Door de zondeval is er echter een tweespalt gekomen tussen geest en zin. De ongeremde seksuele begeerte heeft daardoor zijn intrede gedaan. Om die reden acht hij onthouding hoger dan trouwen en kinderen voortbrengen. Tegelijk schrijft hij heel mooie dingen over het christelijk huwelijk. Dat moet zo zijn, dat kinderen erdoor gedrongen worden God te gaan dienen. Niet de geboorte, maar de wedergeboorte van kinderen dient voor ouders het belangrijkst te zijn.”
Wat was Augustinus’ kracht als prediker?
„Zijn directe, toegankelijke stijl. De meeste toehoorders waren eenvoudige mensen. Hoewel hij een groot intellectueel was, wist hij ook hen te raken, door woordspelingen, pakkende voorbeelden en concretiseringen. Soms werd geapplaudisseerd, soms ‘boe’ geroepen, want hij kon heel bestraffend zijn. Bijvoorbeeld over het feit dat mensen de kerkdienst verzuimden om de gladiatorengevechten bij te kunnen wonen. Er was een levendige interactie in de dienst. Dat had te maken met het feit dat hij zeer tijdbetrokken preekte. Hij wist wat onder zijn hoorders speelde en leefde.”
Inhoudelijk was zijn prediking sterk allegoriserend. Hoe waardeert u dat?
„Ook daarin zie je bij Augustinus een ontwikkeling. Door de Griekse filosofie ontdekte hij de allegorese, waardoor hij de soms wonderlijke geschiedenissen uit het Oude Testament kon accepteren. Hij ging er een diepere, geestelijke betekenis achter zoeken. Die wijze van prediking hoorde hij ook bij Ambrosius. Naarmate hij kritischer tegenover het platonisme kwam te staan, veranderde ook zijn visie op de allegorese. Hij ging steeds meer de nadruk leggen op de letterlijke betekenis van een geschiedenis, al trok hij er wel geestelijke lessen uit. Augustinus dacht sterk christologisch. Zo betrekt hij de Psalmen helemaal op Christus.”
Veel aandacht besteedt u aan Augustinus’ strijd tegen Pelagius. Vanwaar zijn felheid daarin, terwijl de door hem hoog gewaardeerde Ambrosius eveneens leerde dat de mens vrij is om Gods genade toe te laten of af te wijzen?
„Griekse kerkvaders als Chrysostomus keerden zich tegen een heidense noodlotsleer. Daarin werd het kwade gezien als een kosmische macht, waarvoor de mens niet verantwoordelijk is. Daartegenover stelden zij de verantwoordelijkheid van de mens, als beelddrager van God. In die positie wordt de mens geroepen in vrijheid een antwoord te geven op de aangereikte genade.
Pelagius ging veel verder. Hij ontkende ook de erfzonde. God heeft elk mens uitgerust met scheppingsgenade, leerde Pelagius, en het gaat erom dat je die goed gebruikt. Chrysostomus en Ambrosius verdisconteerden veel meer de macht van de zonde, en hadden een realistischer kijk op de natuurlijke mens, al valt niet te ontkennen dat Pelagius kon voortborduren op uitspraken van Griekse kerkvaders.”
Is hij te zwart afgeschilderd?
„Een feit is dat zijn volgelingen veel verder gingen dan Pelagius zelf. Toch distantieer ik me van wetenschappers die momenteel voor rehabilitatie van Pelagius pleiten. Dat pleidooi staat niet los van het gegeven dat de bijbelse verkiezingsleer verzet oproept bij de moderne mens. De hedendaagse theologie voelt zich veel meer thuis bij Pelagius. Typerend is dat de werken van Augustinus tegen Pelagius nog niet in het Nederlands zijn vertaald. Ook in de Rooms-Katholieke Kerk is de radicale, anti-pelagiaanse Augustinus nooit geaccepteerd.”
Luther en Calvijn annexeerden Augustinus als ‘totus noster’, geheel de onze. Terecht?
„Wel als het om de genadeleer gaat, niet in al zijn opvattingen. Daarvoor was Augustinus te breed. Ook de Rooms-Katholieke Kerk kan zich voor een aantal opvattingen op hem beroepen, zo eerlijk moeten we zijn. Het gaat dan wel om ondergeschikte punten, waarin men lijnen ook nog eens verder doortrok. Zo heeft Augustinus het celibaat nooit als verplichtend voorgeschreven en zag hij de bisschop van Rome, aan wie hij een groot geestelijk gezag toekende, absoluut niet als de plaatsvervanger van Christus op aarde.”
Wat is de actuele betekenis van de strijd van Augustinus tegen Pelagius?
„Augustinus werd erdoor gedwongen de genadeleer scherp te formuleren. Dat was voor Calvijn reden om te stellen dat het voor de kerk goed was dat er een Pelagius kwam. Het leidde tot een verdieping van de leer van zonde en genade. Tot die tijd dacht men in de kerk nog behoorlijk optimistisch over de mens.
Vanwege zijn verkiezingsleer kreeg Augustinus heel wat over zich heen. Hij zou nog niet los zijn van zijn manicheïsche achtergrond, en van God een willekeurige potentaat maken. Dat verwijt zie je de hele kerkgeschiedenis door terugkomen, als het om de verkiezing gaat. Monniken uit Zuid-Frankrijk vroegen aan Augustinus: ‘Wat is dan nog de betekenis van het gebed en van een christelijke levensstijl?’
Door dat soort vragen is Augustinus uitgedaagd om alle kanten van de genadeleer systematisch te doordenken. Dat geeft hem de evenwichtigheid die je ook terugvindt in de Dordtse Leerregels. De genade is onwederstandelijk, maar de wil blijft niet buiten spel. Door Gods genade wordt de wil geneigd en geheiligd. Centraal staat voor Augustinus de liefde. God dwingt de mens niet om de genade aan te nemen, maar raakt hem met Zijn liefde in zijn diepste innerlijk aan. Door die zoete werking wordt de mens in beweging gezet, om tot God te gaan.”
Hoe verklaart u de enorme belangstelling voor Augustinus?
„Hij heeft in voor ieder verstaanbare taal geschreven over tal van zaken die ook vandaag weer actueel zijn. Om een paar voorbeelden te noemen: hoe verhoudt Gods soevereiniteit zich tot de menselijke verantwoordelijkheid, wanneer mag je je afscheiden van de kerk, hoe moet je omgaan met de moderne cultuur, mag je gebruik maken van de seculiere wetenschap? De klassieke vragen, waarop Augustinus klassieke antwoorden geeft, zijn relevant voor alle tijden. Wij hoeven het theologische wiel niet meer uit te vinden. Met mijn boeken wil ik mensen stimuleren om terug te gaan naar de groten in de kerkgeschiedenis: puriteinen, reformatoren en kerkvaders. Onder de laatste groep is Augustinus voor mij onmiskenbaar de grootste.”
N.a.v. ‘Augustinus, de kerkvader van het westen - Zijn leven, zijn werk, zijn invloed’, door dr. K. van der Zwaag; uitg. Groen, Heerenveen; 384 blz.; € 24,50; ISBN: 9789058299116.
